روستای ابیانه یکی از دیدنی ترین و کهنترین روستاهای ایران و روح سرخ نطنز می باشد و در زمره مهم ترین مکانهای دیدنی و جاذبه های گردشگری کشورمان ایران به حساب می آید. روستایی در دامنه کوه کرکس که در ارتفاع ۲۲۲۲ متری از سطح دریا واقع شده است. اهالی روستای ابیانه برای قرنها از تمدن و تحولات در بقیه نقاط دور افتاده بودهاند که همین مسئله موجب گردیده است آداب و رسوم سنتی و زبان و لهجه قدیمی خود را حفظ نمایند. از این رو ابیان به موزهای زنده تبدیل شده است.
نمیشود با استناد به مدرک روشنی قدمت ابیانه را حدس زد، ولی گفته شده کهنترین زیستگاه انسانی در حاشیه دشت کویر ایران با پیشینهای ۱۵۰۰ ساله می باشد. این قدمت طولانی با نگاهی به آثار باستانی این روستای زیبا کاملا باورپذیر است. در ابیانه بناهایی از دورانهای مختلف تاریخی مثل ساسانی، سلجوقی، صفوی و قاجار به جای مانده است که عمر طولانی روستا را نشان میدهند. آبوهوا و موقعیت درخشان ابیانه موجب شده سفر به این روستا تجربهای شیرین باشد.
روستای ابیانه ؛ یک روستای تاریخی سرخ
روستای قرمز رنگ ابیانه از توابع قسمت مرکزی شهرستان نطنز اصفهان می باشد و در ۳۵ کیلومتری شمال غربی نطنز قرار گرفته است. شهرت اصلی روستا به دلیل معماری و رنگ ویژه ساختمانهایش می باشد که بر روی دامنه شیبداری در شمال رودخانه برزرود بنا شدهاند. اهالی این روستای چندطبقه با گویش پهلوی سخن میگویند که به دلیل دورافتاده بودن روستا همچنان استفاده میشود. پوشش سنتی مردان این روستای دیدنی شلوار گشاد و دراز سیاهرنگ و لباس زنان پیراهنی بلند گلدار و رنگارنگ با چارقدهای سفیدرنگ است که ساکنین همیشه بر تن دارند.
محلیها ابیانه را ویونا میخوانند که از دو کلمه وی به معنی بید و ویانه یعنی بیدستان تشکیل میشود که به دلیل بیدستان بودن محل روستا در قدیم به آن اطلاق میشده است. در حال حاضر هم مزارع و باغات زیادی در اطراف روستا وجود دارد که با تعدادی قنات آبیاری میگردند. ساکنین ابیانه به کشاورزی، باغداری و دامداری مشغول هستند و محصولاتشان شامل گندم، جو، سیبزمینی، و انواع میوه به ویژه سیب، آلو، گلابی، زردآلو، بادام و گردو می باشد.
مسیر دسترسی به روستای ابیانه
مسیر دسترسی به روستا نسبتا طولانی می باشد و به جهت دور بودن از جادههای اصلی استفاده از خودروی شخصی توصیه میگردد و انتظار اتوبوس و تاکسی را نداشته باشید. جهت دسترسی به روستا از کیلومتر ۵۰ جاده قدیم نطنز به کاشان از جاده خارج شوید تا بعد از ۲۰ کیلومتر رانندگی به روستای زیبای ابیانه برسید.
روستای ابیانه پر است از دیدنیهای مختلف تاریخی و طبیعی و مناظر دیدنی که برای شهرنشینان امروزی یادآور زندگی گذشتگان است و قدم زدن در این محیط روح انسان امروزی را کمی آرام میکند. ابیانه همیشه با دستی پر از میهمانان خود پذیرایی کرده و هر گوشه چیزی برای شگفتزده کردنتان هست. در ادامه برخی از مهمترین مکانهای این روستا که بازدیدشان خالی از لطف نیست را معرفی میکنیم.
خانههای روستای کهن ابیانه
اصلیترین جاذبه ابیانه خانههای آن هستند که در دامنه کوه و به طور پلکانی و با نماهای کاهگلی و زیرطاقیهای سفید ساخته شدهاند و پنجرههای زیبا و چوبی آنها را تزیین کردهاند. کوچههای روستا به دلیل پیشآمدگی ایوان خانهها تنگ هستند و خودشان جذابیتی ویژه پیدا کرده اند. جهت جلوگیری از جریان یافتن باد این کوچهها به طور نامنظم ساخته شدهاند. نمای خارجی خانهها با خاک رس که از معادنی در نزدیکی روستا قابل استخراج می باشد پوشیده شده است که رنگ سرخ ابیانه را ایجاد میکند. این پوشش رسی افزون بر زیبایی با خیس شدن در طول زمان استحکام بیشتری هم پیدا خواهد کرد.
خانههای ابیانه به سه دوران تاریخی سلجوقی، صفوی و قاجاریه تقسیم میگردند. خانههای ایجاد شده در عصر سلجوقی فاقد حیاط و دارای ایوانی جنوبی به ارتفاع ۵ متر و فضایی باز و مسقف بنام صفه می باشند که خانه در اطراف آنها و در دو طبقه بنا گردیده است. صفهها در عصر صفویه مورد توجه بیشتری واقع می شود و هر خانه در این دوره چهار صفه دارد. قرینهسازی بهتر میشود و تزیینات استفاده شده با دوره سلجوقی متفاوت هستند. در عصر قاجاریه هم بنا به دلایلی از ساختوساز جدید مثل دو دوره قبل خبری نیست و شیوه ساخت هم تغییری نمیکند. خانه غلام نادرشاه و خانه نایب حسین کاشی دو خانه مشهور و زیبای ابیانه هستند.
ابیانه سه محله اصلی به اسمهای هرده (پایینده)، محله یوسمون و محله پل (بالاده) دارد. محله یوسمون و پل اربابنشین بودهاند. هرده در شرق ده قرار گرفته و از میانده تا غرب و جنوب هم محلات بالایده را شکل میدهند. درب خانههای ابیانه دو کوبه زنانه و مردانه دارند که کوبه چکشی شکل در طرف راست برای مردان و کوبه حلفهای در طرف چپ متعلق به زنان است که خودش ویژگی خاصی به شمار میآید. به علت محدودیت فضا در آبادی انبار غله و زاغه دامها به بیرون از روستا منتقل شدهاند و هر خانواده انبار خود را در تپههای یک کیلومتری ابیانه و در دل کوه کنده است و فقط درهای کوتاه آنها قابل دیدن هستند.
مرمت و بازسازی ابیانه
گذشتن از دالان و کوچههای آبادی و شنیدن بوی خاکی که بلند میگردد به تنهایی ارزش رفتن به این روستا را دارد. متاسفانه در سالهای اخیر ساختوسازهای تازه و بدون توجه به بافت سنتی انجام گرفته و تعداد زیادی از درب و پنجرههای چوبی با نمونههای فلزی تعویض گردیده اند که آسیبی جدی به اصالت این روستا وارد نمودهاند. ایزوگام کردن سقف خانهها و پوشاندن سقف قرمز و سنتی آنها هم به شدت از جذابیت مناظر روستای ابیانه کم کرده است و امید آن هست این توسعههای سریع موجب تخریب این میراث مهم نشوند.
آتشکدهها
ابیانه در قدیم سه آتشکده به نامهای هارپاک، هرشوگاه و دژآتون داشته است که از میانشان فقط هارپاک به جای مانده است. این آتشکده نمونهای از معابد زرتشتی در جوامع کوهستانی می باشد که مثل بقیه بناهای روستا در سراشیبی قرار دارد. هارپاک کهنترین اثر روستای ابیانه است که به طور چهارطاقی و با استفاده کردن از سنگ لاشه و گچ و در گذرگاه اصلی محله ساخته شده است. در میان این آتشکده آتش مقدس شعله ور بوده است که آن را با ذغال سنگ روشن نگه میداشتهاند و به علت شکل خاص معماریاش از هر سوی آبادی قابل دیدن بوده است.
قلعههای مشهور در یک روستای کهن
ابیانه سه قلعه به اسمهای پال همونه، هرده و پاله دارد. قلعه پال همونه یا تخت همایون در جنوب غربی ابیانه قرار گرفته و به محلههای یوسمون و محلهبالا تعلق دارد. قدمت این قلعه به تقریبا ۲۰۰ سال پیش می رسد و در سند قلعه سهم هر فرد در ساختش اشاره گردیده است. قلعه هرده در شمال شرق روستا و در محله هرده قرار گرفته و قلعه پاله هم متعلق به محله پل در شمال غربی روستا می باشد. این قلعهها جهت حفظ امنیت مردم در مقابل یاغیها ساخته شدهاند و در مواقع لازم مردم به درونشان رفته و مردان محلی به نوبت وظیفه کشیک دهی را داشتند.
زیارتگاههای ابیانه
ابیانه دارای زیارتگاههای هینزا یا بی بی زبیده و مرقد شاهزاده عیسی و شاهزاده یحیی است.
هینزا زیارتگاهی تماشایی در جنوب شرقی روستا و در درهای باریک و طویل است که در برابر تورفتگی یک ضخره بنا شده است. اهالی میگویند که زیارتگاه مکان پناه دادن به فردی بنام بی بی زبیده خاتون بوده که بعدها به روستای هنجن برده شده است و در واقع این محل قدمگاه او بوده است. طبق باور مردم این محل معجزهنماست و مراسمی ویژه در آن انجام میدهند.
زیارتگاه شاهزاده یحیی و شاهزاده عیسی نیز در شرق ابیانه و در محله هرده قرار گرفته است. این زیارتگاه برخلاف بقیه ساختمانها دارای حیاط مرکزی است و در وسط حیات آبنمایی بزرگ واقع شده است که آب خود را از نهر اصلی روستا تامین میکند. گنبدی هشت ضلعی با کاشیکاری فیروزهای ویژگی اصلی بنا می باشد که به علت وجود ایوان جنوبی زیارتگاه که به تپه جنوبی ابیانه مشرف است جلوهای زیبا به آبادی میدهد. درون زیارتگاه منبری چوبی و قدیمی قرار گرفته است. براساس گفته اهالی فرزندان امام موسی کاظم در این زیارتگاه دفن گردیده اند.
مساجد ابیانه و ارزش معماری آنها
روستای ابیانه دارای یازده مسجد است. یکی از کهن ترین مساجد ابیانه میانده یا مسجد جامع ابیانه نام دارد. مسجد میانده دارای دو شبستان است که شبستان قدیمیتر دارای دری می باشد که به کوچه اصلی باز میشود. کف شبستان قدیمی با چوب پوشیده شده است و در دیوار چوبی شبستان محرابی چوبی و قدیمی هست که یکی از آثار مهم ابیانه متعلق به سال ۴۷۷ هجری قمری است. بر روی این محراب نقوش گلوبوته کندهکاری شده است و سوره یس با خطوط برجسته کوفی روی آن حکاکی شده است. منبر چوبی مسجد هم متعلق به دوره سلجوقی و سال ۴۶۶ است. نقوش گلوبوته هشتپر و کتیبههایی به خط کوفی روی این منبر قرار دارد. در مسجد هم دارای نقوش منبتکاری می باشد. شبستان جدید مسجد سالنی بزرگ با نورگیری در سقف می باشد که دارای ستونهایی با سرستونهای کندهکاری شده است. سقف سالن به شکل تختهپوش از چوب گردو و نقوش منظم هندسی قاببندی شده است.
یکی دیگر از مساجد قدیمی آبادی پرزله می باشد که فضایی دلباز دارد و بر روی لنگ درب شرقیاش تاریخ ۷۰۱ هجری قمری حک گردیده است که متعلق به عصر ایلخانیان است. درب این مسچد قدیمیترین درب ابیانه می باشد. ایوان مسجد مشرف به کوچه مجاور آن است. طبقه دوم مسجد در زمان صفویه ساخته شده و در عصر قاجاریه شبستانی کوچک به آن اضافه کردهاند.
حاجتگاه نام مسجد تاریخی دیگری در ایانه می باشد که در صخرهای کوهستانی بنا شده و روی شبستان آن تاریخ ۹۵۲ قابل دیدن میباشد. این مسجد به زمان صفویه تعلق دارد و احتمالا مردم حاجت خود را توسط خطاطان روی بخش بالای بنا مینوشتهاند تا رفع شود. در محوطه اطراف بنا سنگهای قبری مربوط به دوره صفویه، نادری و قاجاریه وجود دارد.
خانقاه ، یک سازهی تاریخی
این مکان در عصر شاهعباس صفوی ساخته شده است و در محله پسخانقاه قرار گرفته است. خانقاه دارای ساختمانی سهطبقه با نمای آجری و سردری با طاقهای ضربی می باشد که با نقاشیهایی دیدنی تزیین شده است. در قدیم خانقاه مکان استراحت شاه صفویه در تابستان و محل اجتماع صوفیان و دراویش بوده است.
کاروانسرا و اشترخانهها
ابیانه دارای دو کاروانسرا در غرب روستا بوده که بنایشان بر اثر سیل ویران گردیده است. اهالی این روستای زیبا در کاروانسراها معاملات پایاپای خودشان را انجام میدادهاند. در قدیم افزون بر این دو کاروانسرا تعدادی کاروانسرای کوچکتر هم در روستا وجود داشتهاند.
اشترخانهها هم جهت اقامت کاروانهای شتر ساخته شده بودهاند که سقفی بلند و ساختمانی بزرگ داشتهاند و هرکدام از آنها به شخصی ثروتمند تعلق داشته است.
آسیابهای قدیمی ابیانه
ابیانه سه آسیاب داشته که یکی از آنها کماکان قابل استفاده می باشد. اهالی به آسیاب آره میگویند و این آرهها بر روی رودخانه داریون و در غرب آبادی قرار گرفته بودند. آنها آره هره، آره داریون و آره میون نام داشتهاند.
موزه مردمشناسی و شناخت فرهنگ
این موزه در محل ساختمان قدیمی مهدکودک و آزمایشگاه دبیرستان ابیانه ساخته شده است و در ساخت آن به اصول معماری و مصالح سنتی خانههای روستا توجه نموده اند. در این موزه اشیای مورد نیاز مردم مانند ظروف پختوپز، اسلحه شکاری، قرآنهای خطی، نسخ قدیمی، لوازم کشاورزی، لوازم دامداری، نقرهجات و زیورآلات محلی، پوشاک سنتی و غیره نگهداری میگردند.
چشمههای زیبا و طبیعت بکر در روستای کهن ابیانه
روستای ابیانه دارای چشمهها و قناتهای مختلفی در اطرافش می باشد که به دلیل موقعیت جغرافیایی ویژه این آبادی در دامنه کوهستان کرکس میباشد. چشمه دوآبی و چشمه رئیسون در غرب این روستا تامین کننده بخش اصلی آب ابیانه می باشند. مردم معتقد هستند آب چشمه رئیسون از پای درختچه زرشک بیرون می آید و خوردن آن موجب طول عمر میگردد. قنات تاردر هم در شمال آبادی مشهورترین قنات ابیانه است.
صنایع دستی و سوغات ابیانه
در سالیان اخیر قالیبافی در ابیانه رونق گرفته است و قریب به ۳۰ کارگاه قالی در آن برپا شدهاند. گیوهبافی هم یکی از مشاغل اصلی زنان در قدیم بوده است که متاسفانه رو به فراموشی است.
مهمترین سوغاتی ابیانه زیورآلات گوناگون مثل گردنبند و دستبند می باشد. آویزهای دیواری تزیینی، قالی و گلیم بقیه صنایع دستی روستا را شکل میدهند. لواشک، لبنیات مرغوب، گردو، بادام، سیب و آلو سوغاتیهای خوراکی ابیانه می باشند.
غذاهای محلی در روستای ابیانه
غذاهای اهالی ابیانه به بقیه مناطق کویری ایران شباهت دارند و خیلی خوشمزهاند. غذای محلی روستا گِپا است که نوعی قرمه با گوشت گوسفند قربانی می باشد. کاروانی غذای دیگر ابیانه می باشد که شبیه به کلهجوش است و از کشک ساییده شده با نعناع و پیازداغ تهیه میگردد. جوبن غذایی لذیذ می باشد که با جوی ترش تهیه میشود و آردینه را هم با سبزیهای محلی و دوغ تهیه می نمایند. از بقیه غذاهای محلی روستای ابیانه میشود به حلیم جو، برستوک، حلیم برگ مو، آش سیرابی، دلمه برگ مو، قلیه، آش کشک، حلوای دوشاب، پلوی جو، پوره سیبزمینی، کابجوش، کاچی، اوماچ، اشکنه و قلقله دوشاب اشاره نمود.
بهترین زمان برای رفتن به ابیانه
جاده دسترسی به ابیانه از بین باغات مختلفی عبور میکند که در فصل بهار سرسبزی آنها شما را جادو خواهد کرد و با فرا رسیدن فصل پاییز لباسی طلایی بر تن خود میکنند. اما به جز این دو موقع هم شما میتوانید به ابیانه بروید و در هر موقع از سال امکان بازدید از این روستای زیبا وجود دارد.
یک تجربه فراموش نشدنی در ابیانه
سفر به ابیانه تجربهای ماندگار خواهد بود که در هیچ مکان دیگر پیدا نمی کنید. مردمان و مناظر این روستا همواره در ذهنتان نقش می بندند و بخشی از وجودتان را در آن مکان خواهید گذاشت. ولی چند نکته را نباید در این سفر فراموش نمایید. عکس برداری از اهالی بدون اجازه از آنها ممکن است باعث رنجش و ناراحتی آنها گردد، پس حتما اگر تصمیم داشتید قبلش اجازه بگیرید. همچنین همه باغهای اطراف روستا دارای مالکیت خصوصی می باشند و ورود به آنها ممکن است موجب برخورد اهالی با شما شود، پس بهتر است فقط از معابر اصلی روستا تردد نمایید تا مزاحمتی برای اهالی ایجاد نشود.