یکی از مهم ترین و پرآوازه ترین جاذبه های گردشگری و مکانهای دیدنی ایران تخت جمشید است. تخت جمشید، پارسه یا پرسپولیس عنوان یکی از شهرهای ایران باستان می باشد که در شمال شهرستان مرودشت و در فاصلهی ۵۷ کیلومتری شیراز در استان فارس واقع شده است. این بنا شاهکاری بی همتا در معماری ایران باستان می باشد. طرح این شهر در سالهای پایانی پادشاهی داریوش بزرگ یعنی در سال ۵۱۸ قبل از میلاد- پی ریزی شد و ادامهی ساخت و تکمیل آن به وسیله خشایارشا ،پسر داریوش و اردشیر اول، نوهی وی صورت گرفت. کاخ های تخت جمشید خیلی متنوع بوده اند. کاخهایی شکوهمند و مجلل، که هر کدام از آنها کاربرد ویژه خود را داشتهاند.این منطقه تا سالیان درازی محل فرمانروایی پادشاهان هخامنشی بوده است ولی متاسفانه به وسیله اسکندر مقدونی آتش زده شد و به ویرانه ای مبدل گشت. با این وجود این بنا هم اکنون هم مورد توجه دوستداران معماری و تاریخ و تمدن و فرهنگ ایران می باشد. تخت جمشید یا به تعبیر یونانیها پرسپولیس از کاخها، کتیبهها و سنگ نوشتههای مختلفی شکل گرفته است.
معماری شهر باستانی پارسه
تخت جمشید مجموعهای عظیم می باشد که فقط یک بنا و یا یادگار از پیشینیان نیست. این قصرهای تاریخی بیانگر فرهنگ و تمدن ایران در هزاران سال قبل می باشد. همان گونه که اشاره شد احداث تخت جمشید در ۵۱۸ سال پیش از میلاد مسیح به فرمان داریوش بزرگ آغاز شد ولی در همان زمان کار بنایش به اتمام نرسید و تا دوره اردشیر سوم ادامه یافت و نزدیک به ۱۵۰ سال به درازا کشید.
برای بنای این اثر از مصالحی مختلفی همچون سنگ، خشتوگِل، فلزات گران قیمت ( طلا، نقره و مس)، چوب، گچ، آجر، آهن، عاج، عقیق و لاجورد بهره گرقتند .
هخامنشیان هنگام لشکرکشی به مصر، بابل، یونان، آشور و قوم اورارتو با شیوه های مختلف معماری آشنا گردیدند و در جهت ساختن تخت جمشید معمارهای مشهور این سرزمینها را به خدمت خود درآوردند. به همین خاطر معماری هخامنشی ترکیبی از چند نوع سبک معماری مشهور جهان در آن عصر بوده است.
شاید جالب باشد که بدانید کسانی که به منظور احداث این کاخها فعالیت میکردند دارای حقوق و بیمه بودند.
جایگاه جهانی پاسارگاد
ارزش و اهمیت تخت جمشید بر همگان روشن است. با یک پرسش ساده ذر مورد تاریخ و تمدن ایران همه نگاهها به سوی تخت جمشید و پاسارگاد متوجه می شود که روزی پادشاهان پارسی در آن فرمانروایی میکردند.
در بررسیهای صورت گرفته در این مکان بیشتر از ۳۰ هزار گِل نوشته در مقیاسهای کوچک و بزرگ پیدا شده است که از اسناد باارزش تاریخی عصر هخامنشی هستند. این اسناد هر یک برای یک قانون بودهاند و برخی از آنها هم اکنون در آمریکا نگهداری میگردند.
براساس نوشتههای چنذ تا از این الواح زنها نیز در آن زمان همراه مردها فعالیت میکردند و بیمه داشتند. زنان و مردان دارای حقوقی یکسان بودند و زنان اجازه فعالیتهای نیمه وقت نیز داشتند. زنها هنگام زایمان حقوق داشتند و کودکان هم دارای حقوق و جایگاه اجتماعی معینی بودند.
جایگاه جهانی و اعتبار این اثر تاریخی موجب شد در سال ۱۹۷۹در فهرست میراث جهانی یونسکو به ثبت برسد تا پژوهش و کاووشهای بیشتری به منظور پی بردن به راز و رمزهای معماری و فرهنگ هخامنشیان در آن صورت گیرد.
کاخ دروازهی کشورها
این کاخ با عناوین «کاخ دروازهی ملل» و «دروازهی خشایارشا» هم معروف است و یکی از کوچکترین کاخ های تخت جمشید به حساب می آید. نمایندگان کشورهای تابع، بعد از عبور از پلکان بزرگ ورودیِ تخت جمشید، به کاخ دروازهی کشورها داخل میشدند تا بعد از کمی استراحت در این محل برای بارعام به کاخ آپادانا وارد گردند.
کاخ دروازهی کشورها، دارای یک اتاق مربع شکل با ۴ ستون است که در سه سوی آن- به غیر از ضلع شمالی- درگاههای عظیم سنگی قرار داشته است. در درگاه غربی مجسمهی دو گاو دیده می شود که تا حدودی خراب شده است. درگاه غربی هم شامل دو مجسمه با بدنههای گاو مانند، دو بال بزرگ و سرهای مردی با ریش و موهای بسیار و تاجی بر سر می باشد.
کاخ آپادانا
کاخ آپادانا در قسمتهای شمال و شرق دو مجموعه پلکان دارد. پلکانهای شرقی این کاخ زیبا و تماشایی که از دو پلکان – یکی رو به سمت شمال و دیگری رو به طرف جنوب – شکل گرفته اند، در دیوار کنارهٔ خود دارای نقوش حجاریشدهای هستند. پلکان رو به سمت شمال حاوی نقشهایی از فرماندهان عالیرتبهٔ نظامی مادی و پارسی است در صورتی که گلهای نیلوفر آبی را در دست دارند، حجاری شدهاست.
در مقابل فرماندهان نظامی افراد گارد جاویدان در حالت ادای احترام به چشم میخورند. در ردیف فوقانی همین دیواره، نقش اشخاصی در حالی که هدایایی همراه خود دارند و به کاخ نزدیک میگردند، به چشم می خورد.
بر دیوارهٔ پلکان رو به طرف جنوب تصاویری از نمایندگان کشورهای گوناگون همراه با هدایایی که در دست خود دارند به چشم می خورد . هر قسمت از این حجاری مختص به یکی از ملل می باشد.
کاخ زیبای آپادانا از قدیمیترین کاخهای تخت جمشید می باشد. از این کاخ که به دستور داریوش بزرگ ساخته شده است، به منظور برپایی جشنهای نوروزی و پذیرش نمایندگان کشورهای وابسته به حضور پادشاه بهره میبرده اند.
این کاخ به وسیله پلکانی در بخش جنوب غربی آن به «کاخ تچرا» یا «کاخ آینه» ربط پیدا می کند. کاخ آپادانا از ۷۲ ستون شکل گرفته است که فعلا ۱۴ ستون آن پابرجا مانده است ته ستونهای ایوان کاخ گرد می باشد اما ته ستونهای درون کاخ مربع شکل است.
کاخ صد ستون
بعد از کاخ آپادانا، کاخ صد ستون دومین کاخ بزرگ تخت جمشید می باشد. بنای این کاخ به فرمان خشایارشا شروع شده و در دوره اردشیر اول به اتمام رسیده است. تالار مرکز این کاخ چنان که از نامش معلوم است، دارای صد ستون است. این ستونها در ۱۰ ردیف ۱۰ تایی چیده شدهاند و دارای ۱۴متر ارتفاع هستند. متاسفانه ستونهای این کاخ نیز از جنس چوب بوده اند و در نتیجه آتش سوزی چیزی از آنها به جای نمانده است. دو سرستون به شکل گاو دو سر از این کاخ باقی مانده بود که آن را نیز در سال ۱۹۳۰ میلادی به شیکاگو بردند.
این کاخ ۴۷۰۰ مترمربع مساحت دارد و ارتفاع آن دو متر پایینتر از کاخ آپادانا می باشد. روی درگاه بخش شمالی این کاخ نقوشی از صد سرباز حکاکی شده است، به همین خاطر نیز این کاخ را محل دیدار سربازها و سلحشوران با پادشاه قلمداد می کنند.
کاخ سه درگاهی یا تالار شورا
این کاخ در روبروی پلکان شرقی کاخ آپادانا واقع شده است و نسبت به دیگر کاخ های تخت جمشید کوچکتر می باشد. بنای این کاخ در عصر اردشیر اول به اتمام رسید. این کاخ در مرکز تخت جمشید قرار گرفته است و دارای یک اتاق مرکزیِ کوچک با سه درگاه بزرگ می باشد و به همین دلیل به آن «کاخ سه درگاهی» و همچنین «کاخ مرکزی» می گویند. با توجه به نقوش برجستهی این کاخ، این گونه به نظر میآید که مکانی جهت ملاقاتِ شاه با افراد شاخص و مهم و بزرگان کشور و و مشورت با آنها بوده است و به همین دلیل، عنوان دیگر این کاخ «تالار شورا» می باشد.
کاخ «ج»
در قسمت جنوب کاخ آپادانا و غرب تالار شورا یک تپهی کوچک و خالی قرار گرفته است. در حفاریهایی که در طول سالیان مختلف صورت گرفته ، هیچ چیز قابل توجهی یافت نشده است. فقط بخشهایی از یک پلکان سنگی با نقوش برجسته کشف شد. به خاطر موقعیت مکانی این فضای خالی، به نظر نمی آید که این محل بدون استفاده بوده باشد و احتمال دارد مکان قرارگیری یکی دیگر از کاخ های تخت جمشید بوده باشد که کاملا خراب شده است. کاربری این قسمت از تخت جمشید همچنان نامعلوم مانده است و فعلا باستان شناسان نام آن را «کاخ ج» گذاشته اند.
کاخ تچر، کاخ اختصاصی داریوش
در جنوب غربی آپادانا کاخی قرار گرفته است که اسم این کاخ در کتیبهای «تچر» و در یک کتیبهدیگر «هدیش» بیان شده است. ما در زمان حاضر این کاخ را با عنوان کاخ تچر یا کاخ اختصاصی داریوش به یاد می آوریم. «تچر» یعنی خانهی زمستانی. این کاخ یکی از نخستین کاخهای تخت جمشید می باشد که به فرمان داریوش بزرگ بنا شد. این کاخ تماشایی بر روی سکویی که ۵/۲ متر بلندتر از کاخ آپادانا است، واقع شده است .
این کاخ نسبت به بقیه کاخ های تخت جمشید دارای سنگهای صیقل خوردهتری می باشد و به همین دلیل به آن «کاخ آینه» هم می گویند.
کاخ تچر مانند نمایشگاهی از کتیبهها می باشد. کتیبههایی از داریوش بزرگ، خشایارشا و اردشیر دوم در آن به چشم می خورد. همچنین سنگ نوشتههایی از زمان پس از پادشاهیِ هخامنشیان مثل سنگ نوشتههایی از دوران شاپور دوم ساسانی و به زبان پهلوی؛ از عضدالدوله دیلمی به خط کوفی و متعلق به سده اول هجری؛ و از سلطان ابراهیم نوادهی تیمور لنگ در این قسمت دیده می شود.
کاخ اختصاصی اردشیر اول یا کاخ «ه»
این کاخ مقابل کاخ داریوش و در جنوب غربی تخت جمشید قرار گرفته است و در زمره زیباترین کاخ های تخت جمشید قرار داشته است. تنها نشانههای کوچکی از دیوارهای خشتی در این بخش به جا مانده است. قطعهی مکتوبی هست که بیانگر آنست پلکانی که در اینجا قرار دارد مربوط به بنایی می باشد که بنای آن به وسیله خشایارشا شروع شد و اردشیر دوم آن را به اتمام رسانده است.
کاخ هدیش، کاخ اختصاصی خشایارشا
این بنا در غرب کاخ اردشیر واقع شده است. طبق کتیبهی سه زبانهای که خشایارشا بر بالای ایوان کاخ اختصاصی خود جای داده است، نام این کاخ «هدیش» است. هدیش یعنی جای بلند. کاخ هدیش دارای ۲۵۵۰ متر مربع مساحت است و یک اتاق مرکزی مربع شکل با ۳۶ ستون داشته که در قسمت شمالی آن ایوانی با ۱۲ ستون و دو درگاه قرار داشته است. یک درگاه دیگر هم اتاق مرکزی را به بالاخانهی باریک جنوبی اتصال میداده است.
بر درگاههای بزرگِ این کاخ زیبا، نقش خشایارشا دیده میشود. قسمتهای شرقی و غربیِ اتاق مرکزی هم دو ساختمان با اتاقهای متعدد داشته است.
نقل است که خشایارشا معبدی را در شهر آتن به آتش کشانده بود و اسکندر مقدونی هم به منظور تلافی این کار او، به آتش کشاندن تخت جمشید را از این کاخ آغاز نمود.
کاخ ملکه، موزهی کنونی تخت جمشید
کاخ ملکه که در طرف پلکانهای جنوبی کاخ هدیش قرار گرفته است، نخستین کاخی می باشد که به وسیله خشایارشا و در نزدیکی خزانه احداث شد. این کاخ به جهت داشتن اتاقها و حیاطهای اختصاصی، کاخ ملکه هم نام دارد. نقشهی این کاخ فرق چندان زیادی با بقیه کاخهای تخت جمشید ندارد.
در سالهای نخستین که حفاری تخت جمشید شروع شد، نیاز به محل مناسبی جهت سکونت باستانشناسان بود.به همین خاطر در سال ۱۹۳۱ میلادی، کاخ ملکه به وسیله پرفسور هرتزفلد، یکی از شرقشناسان معروف، بازسازی گشت. این محل در سالیان بعد به موزه و دفاتر اداری تخت جمشید مبدل شد.